نویسندگان
1 دانشجوی دکتری جامعه شناسی نظری - فرهنگی، دانشگاه تهران
2 استادیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران و عضو شورای گروه پژوهشی مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی
چکیده
مقاله حاضر تلاشی برای ترسیم روند تغییرات دین‌داری مردم ایران طی سه دهه گذشته است. برای دستیابی به این مهم بر داده‌های پیمایش‌هایی که طی سه دهه گذشته در ایران انجام شده، تکیه کرده‌ایم. براساس یافته‌های پیمایش‌های سنجش دین‌داری در ایران تغییرات و نوسانات در وضعیت دین‌داری مردم را که اغلب به تفکیکِ بزرگسالان، جوانان، مردان و زنان آمده است، به تصویر کشیده‌ایم و نشان داده‌ایم این تغییرات در ابعاد مختلف دین‌داری و در میان اقشار مختلف جامعه و در زمان‌های مختلف متفاوت بوده است؛ به‌گونه‌‌ای که نمی‌توان به‌طور کلی از تغییرات وضعیت دین‌داری سخن گفت، بلکه باید به تفکیک گروه‌های مختلف اجتماعی و ابعاد متفاوت دین‌داری وضعیت دین‌داری را تشریح کرد. یافته‌ها نشان می‌دهد رفتارهای فردی دینی روندی باثبات یا نسبتاً صعودی داشته‌اند و این افزایش در اقشار مختلف اجتماعی کمی متفاوت است. اما برخی مناسک جمعی روندی نزولی داشته و وضعیت زنان در این بُعد متفاوت با سایر ابعاد است. وضعیت اعتقادات و تجربه‌های دینی نیز اساساً در سطح بسیار بالایی قرار دارد.
کلیدواژه‌ها
Asadi, A. (1353 [1974 A.D]) Gerâyešhâ-ye Farhangi va Negarešhâ-ye Ejtemâi dar
Iran (Persian Translation of Cultural Tendencies and Social Attitudes in Iran),
Tehran: Pažoheškade-h Olum-e Ertebâti va Taose-h Iran.
Âzad Armaki, T. (1382 [2003 A.D]) Tahlil-e Sânaviye-h Dâdehâ-ye Tarh-e Meli-ye
Taqiirât-e Arzešhâ-ye Farhangi dar Iran (Persian Translation of Second Data
Analysis; National Project of Cultural Values’ Transformation in Iran), Tehran:
Moâvenat-e Pažoheši-ye Dânešgâh-e Tehran.
Durkheim, E. (1383 [2004 A.D]) Sovar-e Bonyâni-ye Hayât-e Dini (Persian Translation
of The Elementary Forms of Religious Life), Tehran: Našr-e Markaz.
Faraji, M. & Hamidi, F. (1382 [2003 A.D]) Padidâr Šenâsi-ye Hoviyat-e Ejtemâi va
Vaziyat-e Dindâri-ye Zanân (Persian Translation of Phenomenology of Social Identity
and Religiosity in Women), Tehran: Edâre-h Kol-e Tahqiq va Taose-h Sedâ.
Glock, C. & Stark, R. (1965) Religion and Society in Tension, Chicago: Rand McNally.
Godarzi, M. (1385 [2006 A.D]) Yâfte-hâ-ye Paymâyeš-e Meli-ye Tahavolât-e Farhangi
(Persian Translation of The National Survey of Cultural Transformation), Tehran:
Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Hamilton, M. (1377 [1998 A.D]) Jâmeešenâsi-ye Din (Persian Translation of The
Sociology of Religion), Translated by Mohsen Solâsi, Tehran: Tebiyân.
Kâzemi, A. & Faraji, M. (1381 [2002 A.D]) Barrasi-ye Râbete-h Estefâde-h az Internet
va Mâhvare-h bâ Vaziyat-e Dindâri-ye Dânešâmozân va Dânešjoyân (Persian
Translation of The Correlation between Internet and Satellite Usage, and Religiosity
in Students), Tehran: Markaz-e Tahqiqât, Motâleât va Sanješ-e Barnâme-hâ-ye Sedâ
va Simâ.
________ (1382 [2003 A.D]) “Orfi Šodan va Zendegi-ye Rozmare-h” (Persian
Translation of Secularization and Every Day Life), in Nâme-h Olum-e Ejtemâi, Vol.
3 (21): 243-269.
________ (1385 [2006 A.D]) Azmon-e Sanje-hâ-ye Dindâri dar Iran (Persian Translation
of Testing Religiosity Factors in Iran), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
___________ (1385 [2006 A.D]) Sanjehâ-ye Dindâri dar Iran (Persian Translation of
Religiosity Factors in Iran), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Markaz-e Meli-ye Motâleât va Sanješ-e Afkâr-e Omomi (1382 [2003 A.D]) Barrasi-ye
Avâmel-e Moaser bar Dindâri-ye Javânân va Payâmadhâ-ye ân dar Tehran (Persian
Translation of The Study of Effects on Youth Religiosity and Its Consequences in
Tehran), Tehran: Markaz-e Meli-ye Motâleât va Sanješ-e Afkâr-e Omomi.
Iran (Persian Translation of Cultural Tendencies and Social Attitudes in Iran),
Tehran: Pažoheškade-h Olum-e Ertebâti va Taose-h Iran.
Âzad Armaki, T. (1382 [2003 A.D]) Tahlil-e Sânaviye-h Dâdehâ-ye Tarh-e Meli-ye
Taqiirât-e Arzešhâ-ye Farhangi dar Iran (Persian Translation of Second Data
Analysis; National Project of Cultural Values’ Transformation in Iran), Tehran:
Moâvenat-e Pažoheši-ye Dânešgâh-e Tehran.
Durkheim, E. (1383 [2004 A.D]) Sovar-e Bonyâni-ye Hayât-e Dini (Persian Translation
of The Elementary Forms of Religious Life), Tehran: Našr-e Markaz.
Faraji, M. & Hamidi, F. (1382 [2003 A.D]) Padidâr Šenâsi-ye Hoviyat-e Ejtemâi va
Vaziyat-e Dindâri-ye Zanân (Persian Translation of Phenomenology of Social Identity
and Religiosity in Women), Tehran: Edâre-h Kol-e Tahqiq va Taose-h Sedâ.
Glock, C. & Stark, R. (1965) Religion and Society in Tension, Chicago: Rand McNally.
Godarzi, M. (1385 [2006 A.D]) Yâfte-hâ-ye Paymâyeš-e Meli-ye Tahavolât-e Farhangi
(Persian Translation of The National Survey of Cultural Transformation), Tehran:
Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Hamilton, M. (1377 [1998 A.D]) Jâmeešenâsi-ye Din (Persian Translation of The
Sociology of Religion), Translated by Mohsen Solâsi, Tehran: Tebiyân.
Kâzemi, A. & Faraji, M. (1381 [2002 A.D]) Barrasi-ye Râbete-h Estefâde-h az Internet
va Mâhvare-h bâ Vaziyat-e Dindâri-ye Dânešâmozân va Dânešjoyân (Persian
Translation of The Correlation between Internet and Satellite Usage, and Religiosity
in Students), Tehran: Markaz-e Tahqiqât, Motâleât va Sanješ-e Barnâme-hâ-ye Sedâ
va Simâ.
________ (1382 [2003 A.D]) “Orfi Šodan va Zendegi-ye Rozmare-h” (Persian
Translation of Secularization and Every Day Life), in Nâme-h Olum-e Ejtemâi, Vol.
3 (21): 243-269.
________ (1385 [2006 A.D]) Azmon-e Sanje-hâ-ye Dindâri dar Iran (Persian Translation
of Testing Religiosity Factors in Iran), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
___________ (1385 [2006 A.D]) Sanjehâ-ye Dindâri dar Iran (Persian Translation of
Religiosity Factors in Iran), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Markaz-e Meli-ye Motâleât va Sanješ-e Afkâr-e Omomi (1382 [2003 A.D]) Barrasi-ye
Avâmel-e Moaser bar Dindâri-ye Javânân va Payâmadhâ-ye ân dar Tehran (Persian
Translation of The Study of Effects on Youth Religiosity and Its Consequences in
Tehran), Tehran: Markaz-e Meli-ye Motâleât va Sanješ-e Afkâr-e Omomi.
Mohseni, M. (1379 [2000 A.D]) Barrasi-ye Âgâhihâ, Negarešhâ va Raftârhâ-ye
Ejtemâi-Farhangi da Iran (Persian Translation of The Study of Social-Cultural
Consciousness, Attitudes and Behaviors in Iran), Tehran: Dabirxâne-h Šorâ-ye
Fahang-e Omomi.
Qanbari, Q. (1374 [1995 A.D]) Šivehâ-ye Gerâyeš-e Javânân be-h Farhang-e Namâz
dar Čârmahâl-e Baxtiyâri (Persian Translation of Different ways of Youth
Attendance to Prayer in Chahar-mahal-o-Bakhtiari), Edâre-h Kol-e Farhang va
Eršâd-e Islami-ye Čârmahâl va Baxtiyâri.
Qarib Xâje-h, S. & Mirzâee, H. (1383 [2004 A.D]) Barrasi-ye Negareš-e Farhangi-
Ejtemâi, Siyâsi va Dini-ye Dânešjoyân-e Dânešgâh-e Olum-e Pezeški-ye Tabriz va
Barxi Avâmel-e Moaser ba ân (Persian Translation of Studying Affective Factors
on Students’ Cultural, Social, Political, and Religious Approaches in Tabriz’s
University of Medical Sciences), Jahâd-e Dânešgâhi_ye Azarbâijan-e Šargi,
Goroh-e Pažoheš-e Olum-e Ejtemâi.
Qiyâsvand, A. (1384 [2005 A.D]) Barrasi-ye Negarš-e Dânešjoyân Nesbat be-h
Raftârhâ-ye Dini (Persian Translation of Students’ Approach to the Religious
Behaviors), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Rajab Zâde-h, A. (1379 [2000 A.D]) Raftârhâ-ye Farhangi-ye Irâniyân (Persian
Translation of Iranian's Cultural Behaviors), Tehran: Daftar-e Tarhhâ-ye Meli.
Rezâi, M. (1381 [2002 A.D]) Barrasi-ye Tasir-e Mohithâ-ye Amozeši bar Negarešhâye
Dânešjoyân-e Dorehâ-ye Boland Modat-e Elmi-Kârbordi (Persian Translation
of University’s Impacts on the Viewpoints of the Long-term Students in scientificpragmatic
Universities), Tehran: Vezârat-e Farhang va Eršâd-e Islami.
Sarvestâni, S. (1382 [2003 A.D]) Barrasi-ye Vaz-e Mojod-e Soe Estefâde-h Masraf-e
Mavâd-e Moxader dar Beyn-e Dânešâmozân-e Kol-e Kešvar (Persian Translation
of Drug Abuse in Iranian Students, an Analysis), Tehran: Moâvenat-e Tarbiyat-e
Badani va Tandorosti-ye Vezârat-e Amozeš va Parvareš.
Serâj Zâde-h, H., Tavakoli, M. (1380 [2001 A.D]) “Barrasi-ye Amaliyâti-ye Dindâri
dar Pažohešhâ-ye Ejtemâi” (Persian Translation of Practicable Analysis of
Religiousness in Social Studies), in Nâme-h Pažoheš, Vol. - (20, 21): 159-187.
Šojâi Zand, A. (1384 [2005 A.D]) “Modeli Barâ-ye Sanješ-e Dindâri dar Iran” (Persian
Translation of a Model for Measurement of Religiosity in Iran), in Majale-h
Jâmeešenasi-ye Iran, Vol. 6 (1): 34-66.
Tâlebân, M. (1379 [2000 A.D]) Barrasi-ye Tajrobi-ye Sanjehâ-ye Dindâri-ye
Nojavânân-e Kešvar (Persian Translation of Students’ Approach to the Religious
Behaviors), Tehran: Vezârat-e Amozeš va Parvareš.
Ejtemâi-Farhangi da Iran (Persian Translation of The Study of Social-Cultural
Consciousness, Attitudes and Behaviors in Iran), Tehran: Dabirxâne-h Šorâ-ye
Fahang-e Omomi.
Qanbari, Q. (1374 [1995 A.D]) Šivehâ-ye Gerâyeš-e Javânân be-h Farhang-e Namâz
dar Čârmahâl-e Baxtiyâri (Persian Translation of Different ways of Youth
Attendance to Prayer in Chahar-mahal-o-Bakhtiari), Edâre-h Kol-e Farhang va
Eršâd-e Islami-ye Čârmahâl va Baxtiyâri.
Qarib Xâje-h, S. & Mirzâee, H. (1383 [2004 A.D]) Barrasi-ye Negareš-e Farhangi-
Ejtemâi, Siyâsi va Dini-ye Dânešjoyân-e Dânešgâh-e Olum-e Pezeški-ye Tabriz va
Barxi Avâmel-e Moaser ba ân (Persian Translation of Studying Affective Factors
on Students’ Cultural, Social, Political, and Religious Approaches in Tabriz’s
University of Medical Sciences), Jahâd-e Dânešgâhi_ye Azarbâijan-e Šargi,
Goroh-e Pažoheš-e Olum-e Ejtemâi.
Qiyâsvand, A. (1384 [2005 A.D]) Barrasi-ye Negarš-e Dânešjoyân Nesbat be-h
Raftârhâ-ye Dini (Persian Translation of Students’ Approach to the Religious
Behaviors), Tehran: Sâzmân-e Tabliqât-e Islami.
Rajab Zâde-h, A. (1379 [2000 A.D]) Raftârhâ-ye Farhangi-ye Irâniyân (Persian
Translation of Iranian's Cultural Behaviors), Tehran: Daftar-e Tarhhâ-ye Meli.
Rezâi, M. (1381 [2002 A.D]) Barrasi-ye Tasir-e Mohithâ-ye Amozeši bar Negarešhâye
Dânešjoyân-e Dorehâ-ye Boland Modat-e Elmi-Kârbordi (Persian Translation
of University’s Impacts on the Viewpoints of the Long-term Students in scientificpragmatic
Universities), Tehran: Vezârat-e Farhang va Eršâd-e Islami.
Sarvestâni, S. (1382 [2003 A.D]) Barrasi-ye Vaz-e Mojod-e Soe Estefâde-h Masraf-e
Mavâd-e Moxader dar Beyn-e Dânešâmozân-e Kol-e Kešvar (Persian Translation
of Drug Abuse in Iranian Students, an Analysis), Tehran: Moâvenat-e Tarbiyat-e
Badani va Tandorosti-ye Vezârat-e Amozeš va Parvareš.
Serâj Zâde-h, H., Tavakoli, M. (1380 [2001 A.D]) “Barrasi-ye Amaliyâti-ye Dindâri
dar Pažohešhâ-ye Ejtemâi” (Persian Translation of Practicable Analysis of
Religiousness in Social Studies), in Nâme-h Pažoheš, Vol. - (20, 21): 159-187.
Šojâi Zand, A. (1384 [2005 A.D]) “Modeli Barâ-ye Sanješ-e Dindâri dar Iran” (Persian
Translation of a Model for Measurement of Religiosity in Iran), in Majale-h
Jâmeešenasi-ye Iran, Vol. 6 (1): 34-66.
Tâlebân, M. (1379 [2000 A.D]) Barrasi-ye Tajrobi-ye Sanjehâ-ye Dindâri-ye
Nojavânân-e Kešvar (Persian Translation of Students’ Approach to the Religious
Behaviors), Tehran: Vezârat-e Amozeš va Parvareš.
_______ (1377 [1998 A.D]) Sanješ-e Dindâri va Gerayeš-e Javânân-e Dânešâmoz
Nesbat be-h Namâz (Persian Translation of Evaluating Religiousness and Prayer-
Inclination in Iranian Students), Tehran: Edâre-h Amozeš va Parvareš-e Mantaqe-h 5.
Tâlebi, A. (1380 [2001 A.D]) “Amlkard-e Dini-ye Dânešjoyân va Namâdhâ-ye Dindâri
dar Miyân-e Dânešjoyân-e Doxtar” (Persian Translation of Female Students’
Religious Practice and Symbols), in Nâme-h Pažoheš, Vol. - (20, 21): 77-96.
Vezârat-e Farhang va Eršâd-e Islami (1380 [2001 A.D]) Arzešhâ va Negarešhâ-ye
Irâniyân (Persian Translation of Iranians Values and Attitudes [1 Wave]), Tehran:
Daftar-e Tarh va Peymâyeš-e Arzešhâ va Negarešhâ.
________ (1382 [2003 A.D]) Arzešhâ va Negarešhâ-ye Irâniyân (Persian Translation
of Iranians Values and Attitudes [2 Wave]), Tehran: Daftar-e Tarh va Peymâyeš-e
Arzešhâ va Negarešhâ.
Willem, J. (1377 [1998 A.D]) Jâmeešanâsi-ye Adyân (Persian Translation of The
Sociology of Religions), Translated by Abdolrahim Gavâhi, Tehran: Tebiyân.
Witgenstein, L. (1380 [2001 A.D]) Pažohešhâ-ye Falsafi (Persian Translation of
Philosophical Researches), Translated by Fereydon Fâtemi, Tehran: Našr-e Markaz.
آزاد ارمکی، ت. (1382) تحلیل ثانویه داده‌های طرح ملی تغییرات ارزش‌های فرهنگی در ایران، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران، طرح پژوهشی منتشر نشده. اسدی، ع. (1353) گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران، گزارش از یک نظرخواهی ملی در سال 1353، تهران: پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران. دورکیم، ا. (1383) صور بنیانی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز. رجب‌زاده، ا. (1379) رفتارهای فرهنگی ایرانیان، تهران: دفتر طرح‌های ملی. رضایی، م. (1381) بررسی تأثیر محیط‌های آموزشی بر نگرش‌های دانشجویان دوره‌های بلند مدت علمی ـ کاربردی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت آموزشی، پژوهشی و ف سراج‌زاده، ح. و توکلی، م. (1380) «بررسی عملیاتی دین‌داری در پژوهش‌های اجتماعی» نامه پژوهش (20، 21), 159-187 سراج‌زاده، ح (1377) «نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی» نامه پژوهش 2 (7،8), 105-120 شجاعی‌زند، ع. (1384) «مدلی برای سنجش دین‌داری در ایران» مجله جامعه شناسی ایران 6 (1), 34-66 صدیق سروستانی، ر. (1382) بررسی وضع موجود سوء مصرف مواد مخدر در بین دانش‌آموزان کل کشور، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش، طرح پژوهشی منتشرنشده. طالبان، م. (1379) بررسی تجربی دین‌داری نوجوانان کشور، وزارت آموزش و پرورش، معاونت پرورشی. ________ (1377) سنجش دین‌داری و گرایش جوانان دانش‌آموز نسبت به نماز، اداره آموزش و پرورش منطقه 5 تهران، معاونت پرورشی. طالبی، ا. (1380) «عملکرد دینی دانشجویان و نمادهای دین‌داری در میان دانشجویان دختر» نامه پژوهش - (20،21), 77-96 غریب‌خواجه، س. و میرزایی، ح. (1383) بررسی نگرش فرهنگی ـ اجتماعی، سیاسی و دینی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و برخی عوامل مؤثر بر آن، جهاد دانشگاهی استان آذربایجان شرقی، گ غیاثوند، ا. (1384) بررسی نگرش دانشجویان نسبت به رفتارهای دینی (مطالعه تجربی دانشجویان دانشگاه‌های تهران)، سازمان تبلیغات اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی. فرجی، م. و حمیدی، ن. (1382) پدیدارشناسی هویت اجتماعی و وضعیت دین‌داری زنان، اداره کل تحقیق و توسعه صدا، طرح منتشرنشده. قنبری، ق. (1374) شیوه‌های گرایش جوانان به فرهنگ نماز در استان چهارمحال و بختیاری، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال و بختیاری. کاظمی، ع. و فرجی، م. (1381) بررسی رابطه استفاده از اینترنت و ماهواره با وضعیت دین‌داری دانش‌آموزان و دانشجویان، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌های صدا و سیما. _________ «عرفی شدن و زندگی روزمره»، نامه علوم اجتماعی (21), 269-243 ________ (1385) سنجه‌های دین‌داری در ایران، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. _______ (1385) آزمون سنجه‌های دین‌داری در ایران: با تأکید بر تحقیقات گذشته، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. گودرزی، م. (1385) یافته‌های پیمایش ملی تحولات فرهنگی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی ایران. محسنی، م. (1379) بررسی آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی ـ فرهنگی در ایران، تهران: دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور. مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار عمومی (1382) بررسی عوامل مؤثر بر دین‌داری جوانان و پیامدهای آن در شهر تهران. همیلتون، م. (1377) جامعه‌شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر تبیان. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1380) ) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (موج اول)، تهران: دفتر طرح و پیمایش ارزش و نگرش‌ها. ________ (1382) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (موج دوم)، تهران: دفتر طرح و پیمایش ارزش و نگرش‌ها. ویتگنشتاین، ل (1380) پژوهش‌های فلسفی، ترجمه فریدون فاطمی، تهران: نشر مرکز. ویلم، ژ. (1377) جامعه‌شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: تبیان. Glock, C. & Stark, R. (1965) Religion and Society in Tension, Chicago: Rand McNally. Nesbat be-h Namâz (Persian Translation of Evaluating Religiousness and Prayer-
Inclination in Iranian Students), Tehran: Edâre-h Amozeš va Parvareš-e Mantaqe-h 5.
Tâlebi, A. (1380 [2001 A.D]) “Amlkard-e Dini-ye Dânešjoyân va Namâdhâ-ye Dindâri
dar Miyân-e Dânešjoyân-e Doxtar” (Persian Translation of Female Students’
Religious Practice and Symbols), in Nâme-h Pažoheš, Vol. - (20, 21): 77-96.
Vezârat-e Farhang va Eršâd-e Islami (1380 [2001 A.D]) Arzešhâ va Negarešhâ-ye
Irâniyân (Persian Translation of Iranians Values and Attitudes [1 Wave]), Tehran:
Daftar-e Tarh va Peymâyeš-e Arzešhâ va Negarešhâ.
________ (1382 [2003 A.D]) Arzešhâ va Negarešhâ-ye Irâniyân (Persian Translation
of Iranians Values and Attitudes [2 Wave]), Tehran: Daftar-e Tarh va Peymâyeš-e
Arzešhâ va Negarešhâ.
Willem, J. (1377 [1998 A.D]) Jâmeešanâsi-ye Adyân (Persian Translation of The
Sociology of Religions), Translated by Abdolrahim Gavâhi, Tehran: Tebiyân.
Witgenstein, L. (1380 [2001 A.D]) Pažohešhâ-ye Falsafi (Persian Translation of
Philosophical Researches), Translated by Fereydon Fâtemi, Tehran: Našr-e Markaz.
)