نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار علوم ارتباطات، گروه علوم نوین رسانه، دانشکدۀ ارتباطات دانشگاه صدا و سیما

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات، دانشگاه صدا و سیما (تهران)

چکیده

هدف این نوشتار، بررسی چگونگی انواع مفاهمۀ گفتمانی سریال‌های مذهبی‌ـ‌تاریخی از منظر رمزگشایی مخاطب اهل سنت است و به این سبب، به تحلیل گفتمان مهم‌ترین سریال‌های مذهبی‌ـ‌تاریخی سیمای جمهوری اسلامی ایران، به کارگردانی داوود میرباقری ـ‌مطالعۀ موردی سه سریال شاخص امام علی (ع)، مسافر ری و مختارنامه‌ـ از منظر اهل سنت پرداخته و با ملاحظۀ حقوق اقلیت‌های دینی در رسانۀ ملی، به‌تصریح و تشریح دو اصل بنیادین «حفظ وحدت» و «صدور گفتمان انقلاب» در راستای «منافع ملی» و «التزام عملی به قانون اساسی» می‌پردازد. همچنین به این پرسش پاسخ می‌دهد که پیامدهای عدم رعایت این دو اصل در ساخت و توزیع محتوای سریال‌های تاریخی‌ـ‌مذهبی چیست؟ نظریه‌های به‌کار رفته در این پژوهش عبارتند از: نظریۀ استفاده، نظریۀ خشنودی و مدل رمزگذاری‌ـ‌رمزگشایی استوارت هال. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل گفتمان متن و فرامتن (از منظر مخاطب هدف پژوهش) بوده که با بهره‌گیری از مدل سناریوسازی استقرایی چهارگانه، به جمع‌بندی و ارائۀ راهکار می‌پردازد. از این‌رو، یافته‌های تحقیق بر فرض‌های مختلف مخاطب‌شناختی و واکنش‌های متفاوت آنان (شامل طیف وسیعی اعم از کم‌توجهی، عدم استفاده از رسانه، خودتحریمی رسانه‌ای، انزوا، مذاکره و حتی تقابل) مبتنی است. بنابراین، با تأکید بر هویت ملی و ساخت سریال‌هایی از شخصیت‌ها یا دوره‌های تاریخی مورد وفاق شیعه و سنی، می‌توان به سمت وحدت‌آفرینی و پرهیز از مسئله‌سازی گام نهاد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابن أنس، مالک (1985م). موطأ مالک، (محمد فؤاد عبد الباقی، المحرر). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن حنبل، احمد (2008م). مسند الإمام احمد بن حنبل، (المجلد الخامس)، (أحمد معبد عبدالکریم، المحرر). جدة: دار المنهاج.
ابن ماجه، ابوعبداﷲ محمد بن یزید (1417ق). السنن الأربعة، (الألبانی، المحرر). الریاض: مکتبة المعارف للنشر و التوزیع.
أبو داود، سلیمان بن الأشعث السجستانی الأزدی (2007م). سنن أبی داود. (المجلد الرابع). بیروت: المکتبة العصریة.
ابوالقاسمی، محمدجواد (1382). آسیب‌شناسی فرهنگی انقلاب اسلامی. اندیشه انقلاب اسلامی، (7و8)، 162ـ131.
اطهری، سید حسین؛ زمانی، سمیه (1392). تحلیل انتقادی گفتمان صدور انقلاب امام خمینی قدس سره (60-1357). مطالعات انقلاب اسلامی، 9 (34)، 200ـ181.
امینی، حسن (1389/ 10/09). مختارنامه توهینی به صحابۀ پیامبر اسلام. (ر. جمالی، مصاحبه‌کننده) بازیابی از:  http://www.radiofarda.com/articleprintview/2263323.html
انجمن آینده‌نگری ایران (1389). روش سناریو در یک نگاه. آموزش آینده‌پژوهی؛ ماهنامه الکترونیکی انجمن آینده‌نگری ایران. (2)، 12.
آشنا، حسام‌الدین (2015/08/24). از منبر تا تلویزیون. بازیابی از وبلاگ حسام‌الدین آشنا: http://ashna1343.persianblog.ir
باهنر، ناصر (1386). رسانه‌ها و دین: از رسانه‌های سنتی اسلامی تا تلویزیون (نسخه دوم). تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
باهنر، ناصر؛ جعفری کیذقان، طاهره (1389). تلویزیون و تأثیرات کاشتی آن بر هویت فرهنگی ایرانیان. تحقیقات فرهنگی ایران، 3 (12)، 156ـ131.
بصیری، مریم (1381). سفری بی‌سرانجام (نقد فیلم). پیام زن. (122).
بلاذری، احمد بن یحیی (1417ق). أنساب الأشراف، (المجلد الثانی). بیروت: دار الفکر العربی.
بی آزار شیرازی, عبدالکریم. (1354). اسلام آیین همبستگی. تهران: بعثت.
پوررحمان برندق، محرم (1388). امنیت ملی و اقلیت‌های قومی و دینی در جمهوری اسلامی ایران. حصون، 19، 222ـ205.
الترمذی، محمد بن عیسى (1956م). سنن الترمذی. (المجلد الخامس). (أحمد شاکر، محمد فؤاد عبد الباقی و إبراهیم عطوة عوض، المحررون). القاهرة: مطبعة مصطفى الحلبی.
جاد الحق (1980م/08/17). حکم تجسید شخصیات الصحابه سینیمائیا و تلیفزیونیا. تم الاسترداد من دارالافتاء المصریة: http://www.dar-alifta.org
جام جم (1389/10/16). پاسخ آیت‌الله مکارم به معترضان «مختارنامه». بازیابی از جام جم: http://www1.jamejamonline.ir
جامعۀ خبری تحلیلی الف (1390/ 02/28). برگزاری مراسم تجلیل از عوامل سریال مختارنامه. بازیابی از: http://alef.ir
جعفری، محمدصابر (1389). مختار، منتقم خون امام حسین(ع) نیست. مجله امان، 28، 38ـ36.
حاتمی، محمدرضا (1384). بررسی و نقد مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه اهل سنت. دانش سیاسی، 1، 102ـ67.
حاجی‌زاده، سیروس (1386). آسیب‌شناسی انقلاب اسلامی؛ چالش‌های گفتمان وحدت در انقلاب اسلامی(1) (دوران استقرار و تثبیت نظام جمهوری اسلامی). پانزده خرداد، 14، 78ـ33.
الحاکم النیشابوری، محمد بن عبدالله (2002). المستدرک على الصحیحین، (المجلد الأول). بیروت: دار الکتب العلمیة.
حبیب‌الله، حیدر (1384). طرح تقریب و مشکلات آگاهی دینی؛ قرائتی در منطق تقریب و گونه‌های فرهنگ دینی. اندیشه تقریب، 2، 74ـ39.
حبیبی راد، سروش (1392/09/26). گزارش خبری. بازیابی از خبرگزاری مهر: http://www.mehrnews.com
حسینی اسفیدواجانی، سید بشیر (۱۳۹۱). حقوق مخاطب در برابر رسانه‌های جمعی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
حسینی قزوینی، سید محمد (1385/ 03/20). نقدی بر سریال مسافر ری. بازیابی از مؤسسۀ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر : http://www.valiasr-aj.com
خامنه‌ای، سید علی (1377/ 10/18). اعتراف عبداللَّه‌بن‌عروة بن‌زبیر به مقام و منزلت امام علی(ع). بازیابی از: http://khamenei.ir
خیمه (۱۳۸۷). پروژه تاریخی سریال مختارنامه. خیمه،۴۶، 24ـ22.
دارابی، علی (1389/05/01). رسانه‌ ملی و بایسته‌های دینی. بازیابی از: http://deabel.org
دانش، سید احمد (1390/05/10). سؤالی که «مختارنامه» هیچ‌گاه به آنان پاسخ نداد. بازیابی از: http://www.cinemakhabar.ir
الدمامینی، بدرالدین (1430ق). مصابیح الجامع و هو شرح الجامع الصحیح للإمام البخاری، (المجلد الثامن)، (نورالدین طالب، المحرر). القطر: الأوقاف القطریة.
دنیا الوطن (2010م/10/28). غضب أزهری رداَ على مسلسل إیرانی «یهین» صحابة الرسول. تم الاسترداد من: www.alwatanvoice.com
رابطة العالم الإسلامی (2015/ 02/ 09). رابطة العالم الإسلامی تدین إصدار الفیلم الإیرانی (محمد رسول لله). تم الاسترداد من رابطة العالم الإسلامی: http://www.themwl.org
راودراد، اعظم (1388). نقش برنامه‌های دینی و غیر دینی تلویزیون در افزایش یا کاهش دینداری. تحقیقات فرهنگی ایران، 2 (6)، 77ـ4.
رنجبر، مقصود (1379). گفتمان‌های امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران. علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، 9، 91ـ64.
سریال امام علی (ع) (بیست و نهم آبان ماه 1375)،روزنامه ایران ،شماره 1865 ، صفحه 10   
سنی نیوز (1389/ 06/19). حرمت ازواج مطهرات؛ حرمت رسول صلی الله علیه وآله و سلم است. بازیابی از: http://sunnionline.us
الشافعی، محمد بن إدریس (2001). الأم. (المجلد الثانی)، (رفعت فوزی عبدالمطلب، المحرر). الاسکندریة: دار الوفاء.
شاکری، سید رضا (1381). مبانی اسلامی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران (از منظر قانون اساسی). مطالعات راهبردی، (15)، 108ـ93.
شبستری جبار لویی، بهرام (1380 و 1381). درآمدی بر نقش گسل‌های متن فرهنگی کشور در تضعیف اقتدار ملی و راه‌های ترمیم آن. مطالعات دفاعی استراتژیک، (11و12)، 54ـ47.
الشرنبلالی الحنفی، حسن بن عمار بن علی (2004). مراقی الفلاح بإمداد الفتاح شرح نور الإیضاح و نجاة الأرواح و بهامشه متن نور الإیضاح مع تقریرات من حاشیة الطحطاوی، (صلاح بن محمد بن عویضة، المحرر). بیروت: دار الکتب العلمیة.
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1384/07/12). راهبردها و راهکارهای ارتقای فعالیت‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیابی از: http://www.sccr.ir
شیعه آنلاین (1389/10/05). عبدالحمید مختارنامه را حرام اعلام کرد! بازیابی از:  http://www.shia-online.ir
صمیمی، سید رشید (1386). آسیب‌شناسی تقریب مذاهب اسلامی. کوثر معارف، 3 (4)، 224ـ187.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1414ق). الأمالی. قم: دارالثقافه.
علوی عمری، نجم‌الدین ابوالحسن علی بن محمد (۱۳۸۰). المجدی فی أنساب الطالبیین. قم‌: مکتبۀ آیه‌الله‌ العظمی‌ المرعشی‌.
فکری ارشاد، مازیار (1390/02/10). شخصیت‌های منفی «مختارنامه» پررنگ و عمیق هستند. بازیابی از: http://www.simafilm.ir
فیاض، ابراهیم (1389/09/27). دین به‌روایت تلویزیون. بازیابی از: http://www.ebrahimfayyaz.ir
فیروزی، محرمعلی (1388). چالش‌ها و بحران‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. حصون، 19، 84ـ70.
قرضاوی، یوسف (1390). گفتمان دینی در عصر ارتباطات، (مترجم ع. مرتضوی). تهران: نشر احسان.
گزارشی از سریال امام علی(ع) (هفده شهریور ماه 1375)، مجله سروش،شماره 802، ص 34
مجلسی، الشیخ محمدباقر (1983م). بحارالانوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
مطهری، مرتضی (1373). سیره ائمه اطهارعلیهم السلام، ج1. قم: صدرا.
مظاهری، محمدمهدی (1389). امام خمینی و گفتمان انقلاب اسلامی. پژوهشنامه متین، 47، 130ـ117.
منتظرقائم، مهدی؛ معتمدی، بشیر (1389). ضوابط شفاف و غیر شفاف در تولید برنامه‌های دینی تلویزیون ایران. تحقیقات فرهنگی ایران، 3 (12)، 58ـ23.
مهدی‌زاده، سید محمد (1392). نظریه‌های رسانه اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: همشهری.
النسائی، احمد بن شعیب (1984م). فضائل الصحابه. بیروت: الدار الکتب العلمیة.
 
Farrington, Ted; Crews, Christian; ; Green; Lee (2013). Exploring the Future through Scenarios. Research-Technology Management, September/ October, 57-59.
Hall, S. (1973). Encoding and Decoding in Television Discourse. London: Hutchinson.
Kahane, A. (2012). Transformative Scenario Planning: Working Together to Change the Future. California: Berrett-Koehler.
Lindgren, Mats; Bandhold, Hans.(2003). Scenario Planning, The link between Future and Strategy. New York: Palgrave Macmillan Ltd.
McQuail, Denis (2008). Uses and Gratifications Approach. in L. L. Holtz-Bacha (ed.). Encyclopedia of Political Communication, (Vol. 2,). London: SAGE, pp.800-804.
Nightingale, V. (2011). The Handbook of Media Audiences. London: Blackwell.
Pillai, P. (1992). Rereading Stuart Hall’s Encoding/ Decoding Model. Communication Theory, August, 221-233.
Reinhard, CarrieLynn D.; Dervin, Brenda (2009). Media Uses and Gratifications. in W. Eadie. 21st Century Communication: a Reference Handbook. Los Angeles: SAGE. pp.506-514.
Rubin, A. M. (1983). Television uses and Gratifications: the
Interactions of Viewing Patterns and Motivations. Broadcasting, 27 (1), 37-51.
Wright, George; Cairns, George (2011). Scenario Thinking:Practical Approaches to the Future. New York: Palgrave Macmillan.
Wulf, Torsten; Meißner, Philip; Stubner, Stephan (2010). A Scenario-based Approach to Strategic Planning – Integrating Planning and Process Perspective of Strategy. Leipzig: Leipzig Graduate School of Management.
CAPTCHA Image