نگاهی جامعه‌شناختی به گسترش معنویت‌گرایی نوپدید در شهر تبریز

جابریان, نفیسه; ربیعی, علی; محدثی گیلوایی, حسن; زاهدی مازندرانی, محمد جواد

doi:10.22631/jicr.2017.1513.2210

نگاهی جامعه‌شناختی به گسترش معنویت‌گرایی نوپدید در شهر تبریز

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور.

² استاد مدیریت استراتژیک، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور.

³ استادیار جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.

⁴ دانشیار جامعه‌شناسی توسعه، علوم اجتماعی، پیام نور.

10.22631/jicr.2017.1513.2210

چکیده

گرویدن تعداد چشمگیری از مردم شهر تبریز به مجموعه معنویت‌گرای نوپدید که در این مطالعه «مجموعه میم» نامیده شده است، حاکی از وجود جریان فرهنگی‌ـ‌اجتماعی‌ای است که این مطالعه در پی دستیابی به عوامل مؤثر بر آن است. روش پژوهش مقاله، کیفی با تکنیک نظریۀ پهنه‌محور بوده و داده‌ها از طریق پرسش‌نامه نیمه‌ساخت‌یافته با مصاحبه عمیق از چهارده نفر از گروندگان، جمع‌آوری و تحلیل شده است. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل یافته‌ها، الگوی پارادایمی را در دو مرحله تشکیل می‌دهد که ابعاد آن همراه با مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهندۀ آن‌ها عبارتند از: الف‌ـ‌ علل مقدم: تنش‌های زندگی دینی در عصر مدرن، عدم مقبولیت فرهنگ دینی سنتی، قطع وابستگی‌های عاطفی؛ ب) شرایط علی: نیاز معنوی و بحران معرفتی، بیماری جسمی و روانی؛ ج) پدیده مرکزی1 و زمینۀ آن: احساس دردمندی با محتوای متفاوت از نظر شدت، استمرار و تنوع؛ د) شرایط مداخله‌گر1: عدم مقبولیت فرهنگ دینی؛ ﻫ) راهبرد1: رجوع به منابع دینی سنتی، درمان پزشکی، روانپزشکی، مشاوره، ورزش؛ و) پیامد1: ناکارآمدی راهبرد اولیه و تداوم دردمندی؛ ﻫ) پدیدۀ مرکزی2: احساس دردمندی همراه با درماندگی؛ ز) شرایط مداخله‌گر2: نظام ارزشی؛ جامعه‌پذیری دینی و ناهمنوایی با فرهنگ دینی، همنوایی مجموعه با فرهنگ کل، تازگی نگرش و مقبولیت شیوۀ تبیین مجموعه میم، گزارش از شواهد عینی کارآمدی و اثربخشی، شرایط عضوگیری، کمیت و کیفیت شبکه ارتباطی با اعضای مجموعه؛ ح) راهبرد2: انتخاب روش مجموعه میم که پیامد آن نوگروی با دو جهت‌گیری ابزاری و غایی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

جامعه‌شناسی دین و فرهنگ

مراجع

ازکیا، مصطفی؛ و ایمانی‌جاجرمی، حسین (1390). روش‌های کاربردی تحقیق؛ کاربرد نظریه بنیانی (جلد دوم). تهران: کیهان.

استراس، آنسلم؛ و کوربین، جولیت (1387). اصول روش تحقیق کیفی؛ نظریه مبنایی، رویه‌ها و روش‌ها (چاپ دوم؛ مترجم: بیوک محمدی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (تاریخ اصل اثر 1996)

بکفورد، جیمز(1389). دین و نظریه اجتماعی (چاپ اول؛ مترجم: مسعود آریایی‌‌نیا). تهران: دانشگاه امام صادق(ع). (تاریخ اصل اثر 2003)

پاتیک، الیزابت (1387). زنان در جنبش‌های نوین دینی(مترجم: محمد قلی‌پور). در برایان ویلسون و جیمی کرسول، جنبش‌های نوین دینی (ص224- 177). مشهد: نشر مرندیز. (تاریخ اصل اثر 1999)

جعفری، زین‌العابدین (1387). بررسی عوامل مرتبط با گرایش دانشجویان دانشگاه‌های تهران به جنبش‌های دینی جدید (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه مازندران.

حبیب‌زاده خطبه‌سرا، رامین (1384). بررسی انواع دینداری در میان دانشجویان دانشگاه تهران (پایان‌نامه کارشناسی ارشد) دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

دستوری، مژگان (1389). بررسی دگرگونی‌های هیئت‌های مذهبی زنانه؛ هیئت‌های سنتی و نوین. نشریه مطالعات اجتماعی‌ـروان‌شناختی زنان، 8(1)، 90-71.

ربیعی، علی (1380). جامعه‌شناسی تحولات ارزشی: نگاهی به رفتار رأی‌دهندگان در دوم خرداد 1376. تهران: فرهنگ و اندیشه.

ربیعی، علی (1386). بحران‌های اجتماعی ایران امروز. مجله جامعه‌شناسی ایران، 8(3)، 80-51.

ریاحی، اسماعیل؛ جعفری زین‌العابدین (1388). بررسی همبسته‌های اجتماعی میزان گرایش دانشجویان دانشگاه تهران به جنبش‌های دینی جدید. فصلنامه انجمن جامعه‌شناسی ایران، 10(2)، 86-55.

زارع، مریم (1384). تغییر نگرش‌ها و رفتارهای دینی جوانان (پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

سراج‌زاده، سید حسین (1383). چالش‌های دین و مدرنیته. تهران: طرح نو.

شریعتی مزینانی، سارا؛ باستانی، سوسن؛ و خسروی، بهناز (1386). جوامعی در نوستالوژی اجتماع؛ نگاهی به پدیدۀ معنویت‏های نوپدید در ایران. فصلنامه مطالعات فرهنگ‌ـ‌ارتباطات، 3(8)، 195-167.

فراستخواه، مقصود(1395). روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی؛ با تأکید بر نظریه برپایه (چاپ اول). تهران: آگاه.

فرامرزی، داوود (1378). نظریه ساختار مدور ارزش‌های شوارتز. نامه پژوهش، (14و15)، 129-107.

فیلیک، اووه (1388). درآمدی بر تحقیق کیفی (مترجم: هادی جلیلی). تهران: نی. (تاریخ اصل اثر 2006)

کاویانی، نسیم (1390). بررسی علل جامعه‌شناختی گرایش زنان به معنویت‌‌های جدید؛ مطالعه موردی گرگان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، ایران.

کلاهی، محمدرضا (1390).دینداری و جهانی‌شدن. فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 7(24)، 94-65.

لیلیستون، لارنس؛ شفرد، گری (1387). جنبش‌های نوین دینی و سلامت روانی (مترجم: محمد قلی‌پور). در برایان ویلسون و جیمی کرسول، جنبش‌های نوین دینی (ص 174- 155). مشهد: نشر مرندیز. (تاریخ اصل اثر 1999)

محدثی گیلوایی، حسن (1386).آینده جامعه‌‌‌ قدسی: امکانات و چشم‌انداز اجتماعی‌ـ‌سیاسی دین در ایران پساانقلابی. مجله انجمن جامعه‌شناسی ایران، 8(1)، 112- 76.

محدثی گیلوایی، حسن (1391). جامعه‌شناسی دین؛ روایتی ایرانی (چاپ اول). تهران: یادآوران.

محدثی ‌گیلوایی، حسن (1395) «جریان‌های دینی و معنوی بدیع: بررسی و نقد رویکردهای تبیینی،‌ جهت‌گیری‌های هنجارین و راهبردهای عملی». در غلامرضا غفاری؛ محمدرضا جوادی یگانه،‌ مجموعة مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشور (‌جلد دوم، چاپ اول). تهران: شورای اجتماعی کشور، پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، ‌تحقیقات و فنآوری.

مرجایی، سیدهادی (1380). بررسی اعتقادات دینی و جهت‌گیری سکولاریستی و بنیادگرایی در بین جوانان دانشگاهی. نامه پژوهش، 5(20و21). 143-129.

منطقی، مرتضی (1383). رفتارشناسی جوان در دهه‌های سوم و چهارم انقلاب. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مهدی پورزارع، نسرین؛ و بحری، سوری (1384). یوگا عامل تندرستی. نشریه پرستاری ایران، ۱۸ (۴۱ و ۴۲)، ۸۵-۹۱

میرسندسی، محمد (1383). مطالعة میزان و انـواع دینـداری (رساله دکـترای جـامعه شـناسی). دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران..

نظری، محمد (1393). مطالعۀ تحول در پا‌بندی دینی دانشجویان دانشگاه خوارزمی بر اساس تحلیل روایت (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی.

نوابخش، مهرداد؛ پوریوسفی، حمید؛ و میرآخورلی، مژگان (1388). میزان پایبندی مذهبی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار. پژوهش‏نامه علوم اجتماعی، 3(3)، 91-61.

هرویولژه، دانیل (1380). انتقال و شکل‌گیری هویت‌های اجتماعی‌ـ‌دینی در مدرنیته (مترجم: سـیدمحمود نجاتی حسینی). نامه پژوهش، 5(20 و 21)، 309-287.

همیلتون، ملکلم (1390). جامعه‌شناسی دین (چاپ سوم؛ مترجم: محسن ثلاثی). تهران: ثالث. (تاریخ اصل اثر 1995)

Eftekhar khansari, T. (2013). Women, self and life transformation in an Iranian spiritual movement Inter-universal mysticism, womens study (Unpublished doctoral dissertation). Women’s Studis, University of York.

Geertz, C. (1966). Religion as a cultural system, in M. Banton, Anthropological Approaches to the Study of Religion. A. S.A. Monographs no.3. London: Tavistock.

Koenig, H. (2010). Spirituality and mental health. International Journal of Applied Psychoanalytic Studies, 7(2), 116–122.doi: 10.1002/aps.239.

Mc Guier, B. (1997). Religion: The social context. Wadsworth: California.

Mcinttosh, D.N., Poulin, M.J., Silver, R.C., & Holman, E. A., (2011). The distinct roles of spirituality and religiosity in physical and mental health after collective trauma: A national longitudinal study of responses to 9/11 attacks. Journal of Behavioral Medicine, 34(6), 497-507. doi: 10.1007/s10865-011-9331-6.

Murtala, I. (2013). The rise and proliferation of new religious movements (NRM) in Nigeria. International Journal of Humanities and Social Science, 3(15), 181-190.

Schwartz, S. H. (2006). Basic human values: Theory, methods, and applications. ReterivedFrom http://www. yourmorals.org/schwartz

Selka, S. (2012). New Religious Movments in Brazil. The Journal of Alternative and Emergent Religions: 15(4), 3-12. doi: 10.1525/nr.2012.15.4.3

Stark, R., & Bainbridge, W.S. (1980). Towards a theory of religion: Religious commitment. Journal for the Scientific Study of Religion 19(2). 114-28. doi: 10.2307/1386246

Wuthnow, R. (2007). After the baby boomers- how twenty- and yhirty- somethings are sharing-the future of American religion. New Jersey: Princeton University Press.